Bu gün dünya ədəbiyyatında adi düzxəttli dinamika yoxdu. İlkin ənənəvi hərəkət vektorları yolunu tam azıb. Tərs hərəkət trayektoriyası dominantdı. İndi ədəbiyyata məhz ədəbiyyat əlavə edilir. Sırf həyatı yaşantılar ikinci plana atılır. İntertekstuallıq, əsas ədəbi dəyərə çevrilir.
Misal-Əgər əvvəllər ədəbiyyat, öz törəməsi ədəbiyyatşünaslığa yem verirdisə, indi biz bunun tam tərsini yaşayırıq. İndi ədəbiyyatşünaslıq ədəbiyyata yem verir. Ədəbiyyatşünaslıq sanki ədəbiyyata dönür.
Əvvəllər bu özünü dini mövzularda göstərirdi. Əvvəllər ədəbiyyat elə bil həmişə dinin apokrifi idi. Qeyri səhih hədisi idi. Misal üçün Qorkinin “Ana” əsəri İncilin sosial qarşıdurmalar dilinə, belə deyək dininə tərcüməsidir. Paleqeya Nilovna Müqəddəs Məryəmdir. Pavel Vlasov isə Müqəddəs İsadır sanki. Sovet ateizmi zamanı bu “Ana” romanı məktəb dərsliklərinə salınmışdı. İncil isə guya təhsil proqramından çıxarılmışdı. Məncə yox. Sadəcə İncil dərsliklərə Qorkinin tərcüməsində, sosial məzmunda daxil edilmişdi. Dediklərim, ədəbiyyatşünaslıq üçün dünən maraqlı idi. Bu gün isə bu iddiam süjetə dönüb bir ədəbi əsərin mövzusu ola bilər. Tutaq ki, bir keşiş həmin əsərdə baş qəhrəman ola bilər. Deyər ki, sovet totalitarizmi vaxtı dini necə məktəb dərsliyinə salıb.
Dünən bu ədəbiyyatşünaslıq idi. Bu gün isə ədəbiyyatdı. Ədəbi mövzudur. Öz yazarını gözləyir.
Yəni, ədəbiyyatda sırf tərs hərəkət rtayektoriyası start nöqtəsindədir. Proses öz oxu ətrafında 180 dərəcə fırlanaraq əks hərəkət dinamikası qazanıb.
Əsl yox…fiksbioqrafiyalar dəbdədir.
Yazarlar dərk ediblər-heç kim öz mətnini, öz romanını yazmır. Başqasının həyatını yazır, mətnini qələmə alır. Öz mətnini, öz həyatını yazar heç vaxt qələmə alabilməz. Mümkün deyil. Yazsa, möcüzə baş verər. Yazar demateriallaşar. Başqa zaman-məkan kontiniumunda peyda olar. Marsa düşər misal üçün.
Fiksbioqrafiyalar məhz bu nöqtədən qaynaqlanır.
Qısası, ədəbiyyat, sosialist realizmindən qopmuşdu 30 il əvvəl…indi sosial realizmdən tam qopur sanki.
Mən də bunu öz yaradıcılığmda təkrarlayıram.
Bilirəm ki, Fizulinin “Şəbi-hicran” şeri Orfey misteriyasıdır. Kölgələr oyunudur. İmam Mehdi haqdadır. Həm də Evridika mövzusundadır. Sovet vaxtı, ateizm dövründə o da məktəb dərsliyinə düşməyi bacarıb. Bu, teistlərin gizli konspirologiyasıdı? Yoxsa ədəbiyyatın öz daxili dinamikasından yaranıb?
Məncə bütün bunların cavabını artıq ədəbiyyatşünaslıq verə biləməz.
Bu mövzu da öz ədəbi həllini gözləyir.
Yəni bu ədəbi mövzu da artıq ədəbiyyatın futuristikasıdır.
Mən, oxşar mövzularda öz qələmimi sınayıram. Bilirəm ki, cavab ədəbiyyatşünaslıqda yox, ancaq ədəbiyyatdadır.
O gün Mirçingiz Ağazade -dəyə müsahibəmdə Azərbaycandakı roman janrını şübhə altına almışam.Demişəm-roman janrı Azərbaycanda özünü hələki doğrultmadı. İstedadsızlar cumdular bu janra. Həm öz vaxtını çürütdülər, həm də başqalarının. Kimi görürsən roman yazır, yazıb və ya yazacaq guya. Deyir-“Oxuuybsanmı?”. Oxumayıbsansa səndən inciyir. Tələb edir oxuyasan. Oxuyursan deyir romanım haqda yaz. Yaxud təqdimatına gəl. Vaxt da gedir…ortada heç nə yoxdur.
Qısası, roman janrı ədəbiyyatda qondarma imzaların artmağına gətirdi. Saxta ədəbi proses yaratdı. Üstəlik romanı oxumaq da vaxt tələb edir. Nəticədə istedadsızlar bu romanları arxasında gizlənirlər. Görüntü yaradırlar guya nəsə yazıblar. Yaxud yaza bilərlər…
Yox…”bu meydan bu şeytan” rejimi ədəbiyyata ancaq hekayə janrı ilə girə bilər.
Bu gün ədəbiyyata romanın mücərrəd, uzun vaxtı yox…hekayənin qısa, onlayn zamanı lazlmdlr.
Yaşasın hekayə!
Rədd olsun hər bir roman.
Dalınca qaradaş…
Yazıçı əliboş getməməlidir belə fuarlara. Keysində əsəri olmalıdır. Piyasaya növbəti əsərini təqdim etməlidir.
Mən iki çox ciddi əsərlə gedirəm fuara.
Mini romanlardı. Qısa hekayə-roman.
Hərraca çıxarıram əsərlərimi.
Qiyməti üstündədir əsərlərin.
Hekayı-roman”ların biri “Xanım Sİ”, digəri “Sizin Cəbiş müəllim” adlanır.
Vaxti ilə indiki ədəbiyyatımızı bu cür paketləmişəm: Müasir dünya oxucusu smart, yəni ağıllı mövzulara meyillidi. Müəlliflər indi öz əsərlərinin təkcə elə bədii tərəfi ilə kifayətlənmirlər. Elmi ixtiralar, smart texnologiyalar indiki bədii mətnlərdə geniş əks edilir. Ən yeni ixtiralar yazarların öhdəsinə alimlərdən sonra buraxılır. Yazarlar öz əsərlərində bu mövzuları həyatın sınağına buraxır, insan psixologiyasının süzgəcindən keçirirlər. Ancaq bu vacib sahə ədəbiyyatımızda hələ də pasportlaşdırılmayıb. İstisnalar var. Ancaq bu, razılaşın, yetərincə deyil.
“Qorxulu ədəbiyyat” janrı bəzi ədəbiyyatlarda önə sıçrasa da, Azərbaycan ədəbiyyatında buna layiq bircə nümunə belə tapa bilməzsiz. İnsanın, millətlərin qorxu kompleksləri, müxtəlif fobiyaları, misal üçün, Stiven Kinqin yaradıcılığında ön sıradadır. O adi Amerika vətəndaşının şüuraltısındakı fobiyaları böyük məharətlə tapıb üzə çıxarır, ədəbi mətnə çevirir. Folklorumuzda bu cür “qorxulu nağılların” tək-tük nümunələri, bəli, mövcuddur. Ancaq yazarlarımızın biri belə bu vacib sahədə öz qələmini sınamayıb. Belə davam etsə, heç sınamayacaq da.
Keçək ədəbi “Dekonstruksiyalara”. Köhnə əsərləri söküb yeni məzmunda oxucuya təqdim etmə, indiki dünya ədəbiyyatının ən böyük nailiyyətidir. Bu innnovatik cəhdlər də, kiçik istisnalarla, ədəbiyyatımızda gözə dəymir. Yazarlarımız, xüsusən gənclər, buna laqeyd münasibət sərgiləyir. Köhnə mətnlərlə işləməyi bacarmırlar. Halbuki tanış ədəbi mətnlərə ikinci nəfəs vermək bizə bu gün hava-su qədər lazımlıdır. Ədəbiyyatın oksigen ehtiyacı məhz burda yaradılır.
Fentezi janrı da yazarlarımız arasında qəti populyar deyil. Son 10 ildə yazarlarımız bircə fantastik mövzuya belə müraciət etməyiblər.
Tarixi, bioqrafik mövzular çağdaş dünya ədəbiyyatında indi bir başqa cür işlənilir. Məşhur bioqrafiyaların, tarixi hadisələrin saxta-yalançı, aldadıcı versiyaları indi dünya yazarları arasında xeyli məşhurdur. Misal üçün Napoleon Bonapartın yalançı, aldadıcı bioqrafiyaları indi kitab bazarlarında özünə xeyli alıcı toplayır. Azərbaycan yazarı isə bu vacib sahədə də gerilik nümayiş etdirir. Ənənəvi bioqrafiya janrından kənara çıxa bilmir. Tarixi mövzuları orta əsr mirzələri səviyyəsində həll edir. Daha doğrusu orda heç nə həll etmir.
Ədəbiyyatımız hələ də çox millidir. Daha doğrusu, milli yox, əyalət mənşəlidir. Mövzuları arxaik, darıxdırıcıdır. Kənd mövzusunu qaçqın taleləri ilə əvəzləmək cəhdləri uğursuz görünür. Multikulturalizm ölkəmizdə geniş təbliq edilsə də, ədəbiyyatımızda özünü əks etdirmir. Misal üçün, məşhur Hind yazarı Salman Rüşdü “Qızıl ev” romanında Barak Obama Amerikasını gözəl təsvir edib. Üfüqlərdə görünən Tramp təhlükəsindən oxucularını bəri başdan məlumatlandırıb.
Bu cür öncəgörmə nümunələrini ədəbiyyatımızda axtarmayın. Yoxdu. Biz ancaq keçmişlərdə, köhnə mövzularda eşələnirik. Bizdə öncəgörmələr yox, keçmişi görmələr var.
Mistik, paranormal mövzular, yadplanetlilər barədə roman və hekayələr indi dünyada aparıcı mövzu olsa da, ədəbiyyatımız bu ədəbi trendlərə qarşı ağız büzməklə məşğuldu.
Müasir ədəbi trendlərlə ayaqlaşmayan gənc yazarlarımız çıxış nöqtəsini Cəlilə, Axundova, Sabirə qayıtmaqda görür, Poçt qutusu, Novruzəli kimi köhnə mövzuları yenidən dirildirlər. Ancaq bu, plagiat təsiri bağışlayır.
Dünya ədəbi trendləri bu vaxt qalır bir kənarda. Azərbaycana gətirilmir. Gənc yazarlar özlərini Sabir, Cəlil, Axundovla səhv salaraq girişirlər xalqı aşağılamağa. Öz uğursuzluqlarının səbəbini milli-mənəvi dəyərlərimizdə axtarmağa.
Bu kor dalanın sonunda işıq varmı? Əlbəttə var. Dünya ədəbi prosesinə diqqətimizi artırmalı, müasir trendləri Azərbaycana gətirməliyik.
Nazirliklər yazarlara əsərlər sifariş etməlidirlər. Bu gün bizim yazarlardan çox, redaktorlar lazımdı. Paksuel Perkins kimi. ABŞ ədəbiyyatı bu ədəbi redaktorun məhsuludur.
Yəni bizə bu gün Yazarlar birliyi yox…naşirlər birliyi, mətbəələr birliyi lazımdır. ABŞ-da ədəbiyyatı misal üçün çapçıların həmkarlar ittifaqı yaradır.
Görünür ədəbi prosesi yazarlara, Yazarlar Birliyinə etibar etmək yanlışdır.
Sovetləri yıxan həm də bax bu fatalizmdi.
Təkrarlamayaq.
Ədəbiyyatda rəsmi, gizli sifarişlər bərpa olunmalıdır. Nizami “Yeddi gözəli” Marağa atabəyi Körpə Aslanın sifarişi ilə yazıb. “Xosrov və Şirini” atabəy Qızıl Arslanın xahiş minnəti və puluyla qələmə alıb. “Leyli və Məcnun” də ocümlədən Şirvanşah Axsitanın sifarişidir.
Niyə indi İlham Əliyev ədəbi əsər sifariş etməsin?
Ənənəni davam etdirməsin?
Qalib ölkənin qalib də ədəbiyyatı olmalıdır.
Yadda saxlayın Konya sultanı Rüknəddin Qılınc Arslan Mövlanaya çətir açıb. Sifarşilər edib şairə.
Saray ədəbiyyatı gördüyümüz kimi xərabət saraylarından az yox…çox xidmət edib xalqımıza.
Azərbaycanın xammalı təkcə qeoloji qatlarda deyil. Bizim ədəbi məzmunlu xammalımız da boldu-folklor, meyxana, mərsiyələr.
Ədəbiyyatın, sənətin ən yüksək pilləsi EKSTAZ, yəni VƏCD halında yaranır razılaşın. İndi həmin ekstaz, vəcd deyərdim ancaq meyxana janrında mövcuddur. Digər üslublarda ekstaz vacib məsələ sayılmır.
Bu vacib xammalımız da, ekstazımız, vəcdimiz də təkcə folklorun qeoloji qatlarında gizlənib zamanla qatılaşmamalıdır. Mayeləşib, kimyəvi kolbalarlarımızdan keçib yazılı, böyük dəbiyyatımıza xidmət etməlidir.
Fuara, Azərbaycan meyxanaçıları da dəvət almalıydı.
Azərbaycanda, digər ölkələrdə artıq ölmüş folklor hələ də diridir. Yazılı ədəbiyyatımızın çox ciddi xammal ehtiyacı olan folklorumuz, xarici naşirlərə layiqli təqdim edilməlidir.
Bizdə, hətta yazılı ədəbiyatımız da azca folklor sayıla bilər. Mənfiyə yozmayaq bunu. Tərsinə, xaricilər bu fenomeni, yəni yazılı folklor fenomenini də Azərbaycanda incəməlidirlər.
Xüsusən meyxana janrımızı.
Razılşaq, dünyada onlayn rejimdə şer demək tək-tük xalqlarda qalıb. Azərbaycanda isə bu onlayn şer özünün əsl çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Yəni atavizm deyil əsla. Tam realdır.
Fuara, Azərbaycan meyxanaçıları da dəvət almalıydı.
Azərbaycan ədəbiyyatının tam nəzərəsi meyxanasız, meyaxanaçılarsız mümkün deyil.
Xarici mütəxəssislər mütləq bu fenomenlə tanışlıq imkanı qazanmalıdırlar bizim fuarda.
Sərgi stendimizdə.
Nədir meyxana?
Əvvəla ədəbi ekstazdı.
İkincisi…
Klassik şeirimizdə, meyaxanada əruz vasitəsi ilə 21 cür xüsusi nəfəs almaq üsulu mövcuddur. Bu cür əruz ölçülərində nəfəs almağı, şeir deməyi bacardınsa, vəssalam, yaradıcılığında qeyb aləminə gedib-gəlməyi bacaracaqsan. Dürlü, fərqli xəbərlər, şeirlər, qəzəllər, sirlər gətirəcəksən ordan.
Hind fəlsəfəsində bu cür nəfəs almağa “PRANAYAMA” deyirlər. Avropada oxşar təcrübələr yalnız 1970-ci illərdən meydana çıxıb. “HOLOTROP NƏFƏS” adlanan bu parapsixoloji elm sahəsi vasitəsi ilə müxtəlif xəstəliklərdən qurtarmaq, şəfa tapmaq, fərqli mistik təfəkkürə yiyələnmək mümkündür…
Azərbaycanda isə bütün bunlar min illərdir ki, şairlərə, ədəbiyyata xidmət edir… Biz əruzun 14 bəhrindən istifadə edirik. 14 cür fərqli nəfəs alma üsulu ilə qeyb aləminə daxil oluruq. Bu da sizə əruzun həqiqi sirri. Bu da sizə Məşədi Baba kimilərin həqiqi izahı.
Oxşar alovlu fenomenə qədim Avropada “furor” deyirdilər.
O furorun sönməz şöləsini, o qədim furoru Avropa indi ancaq Azərbaycanda görə bilər.