Cizgi filmləri uşaqların həyatında mühüm rol oynayır. Onlar uşaqlara müxtəlif bacarıqlar, yaradıcılıq imkanları qazandırmaqla yanaşı, mənfi təsirlər də göstərə bilər.
Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq “Report” cizgi filmi sektorunun dünyada və Azərbaycandakı bugünkü durumunu araşdırmağa çalışıb.
Dünya praktikası
Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) cizgi filmi sənayesinə görə qabaqcıl ölkələr sırasındadır. “Hollywood” studiyalarında dünyada məşhur olan animasiya filmləri istehsal edilir. ABŞ-dən sonra Yaponiya da cizgi filmi sektorunda önəmli paya malikdir. Fransada hazırlanan animasiyalar daha çox təhsil və əyləncə mövzularına həsr olunur. Çin, Cənubi Koreya kimi ölkələrin istehsal etdiyi filmlər də dünyada maraqla izlənilir.
Azərbaycana qonşu ölkələr, xüsusən Rusiyada ənənəvi olaraq uğurlu cizgi filmləri çəkilir. Rusiyada istehsal edilən və Azərbaycanda da böyük izləyici kütləsi qazanan “Maşa və ayı” cizgi filmini xüsusilə qeyd edə bilərik. Bu ekran əsəri dublyaj olunaraq hazırda dünyanın onlarla ölkəsində yayımlanır. Ümumilikdə rus cizgi filmləri dünya bazarının 1%-ni təşkil edir. Son statistikalara görə, animasiya məhsulları üçün qlobal bazarın həcmi ildə 250 milyard dolları ötür ki, bunun da təxminən 2,5 milyardı Rusiyadan gəlir. Rusiya Animasiya Filmləri Assosiasiyasının analitik hesabatına görə, ölkədə ildə 5500 dəqiqəyə yaxın animasiya hazırlanır. Assosiasiyanın məlumatına görə, 2022-ci ildə 13 tammetrajlı film istehsal olunub, bu filmlərdən 7 milyard rubldan çox vəsait əldə edilib.
Cizgi filmlərindən danışarkən Türkiyə təcrübəsini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Qardaş ölkədə son illərdə bu sektorda sürətli inkişafa nail olub. Türkiyədə istehsal edilən cizgi filmlərinin demək olar ki, bir çoxu Azərbaycanda sevilərək izlənilir.
Ölkədə bu sahəyə dəstək məqsədilə 6 qurum – Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Kino Baş İdarəsi, Sənaye və Texnologiya Nazirliyi, Ticarət Nazirliyi, Türkiyə Məşğulluq Agentliyi, Texnologiya İnkişafı Bölgəsi, Türkiyə Elmi və Texniki Araşdırmalar Şurası maliyyə ayırır. 2022-ci ildə açıqlanan hesabatda qeyd edilib ki, Türkiyədə 100-ə yaxın animasiya studiyası var, işçi qüvvəsi təxminən 1500-2000 nəfərdir. Son dövrlərdə istehsal edilən – həm qısa, həm də uzunmetrajlı türk cizgi filmləri təkcə ölkə daxilində deyil, dünyanın bir çox ölkələrində yayımlanır. Onlardan “Kral Şakir”, “Kuzucuk”, “Niloya”, “Rafadan Tayfa”, “Keloğlan Masalları”, “Köstebekgiller” və digərlərinin adını çəkə bilərik. Cizgi filmlərinin əsas yayımını isə “TRT Çocuk” telekanalı həyata keçirir.
Bəs Azərbaycanda cizgi filmi sektorunda hazırkı vəziyyət necədir, yerli istehsal varmı, onlar auditoriyanın diqqətini cəlb edə bilirmi? Eləcə də bu sahəyə ayrılan vəsait və diqqət, xarici ölkələrlə əməkdaşlıq və idxal da maraq kəsb edən məsələlər sırasındadır.
Azərbaycan telekanallarında cizgi film yayımı
Audiovizual Şuranın ötən ilin dekabr ayında açıqladığı statistikaya görə, cizgi filmləri Azərbaycan telekanallarında yayımlanan proqramların 1%-ni əhatə edir. Ayrılıqda isə İctimai TV-də 8,4%, Xəzər TV-də 1,4%, “Space” TV-də 0,9% cizgi filmləri yayımlanır.
Azad Azərbaycan (ATV) telekanalından “Report”a bildirilib ki, cizgi filmləri həftədə 2 dəfə olmaqla 2 saat yayımlanır.
ARB telekanalında isə cizgi filmləri verilmir. Bununla belə TV-nin nəzdində ayrıca olaraq “ARB Günəş” telekanalı fəaliyyət göstərir, kanalda yalnız cizgi filmləri və uşaq verilişləri yayımlanır. Buna görə də “ARB Günəş” Azərbaycanda cizgi filmi sektoru üzrə yeganə ixtisaslaşmış kanal sayılır.
Telekanaldan sorğumuza cavab olaraq qeyd edilib ki, hazırda efirdə yayımlanan cizgi filmlərinin 85 faizini xaricdə istehsal olunan animasiyalar təşkil edir. Onlar televiziyanın dublyaj studiyasında Azərbaycan dilində səsləndirilir:
“Yerli istehsala aid olan uşaq bədii və sənədli, eləcə də, cizgi və animasiya filmləri ümumi proqramın 5 faizini əhatələyir. Yerdə qalan 10 faiz isə uşaqlar üçün hazırlanan maarifləndirici, əyləncəli verilişlərin payına düşür. “ARB Günəş”in dublyaj studiyasında ana dilimizdə səsləndirilən “Tayonun macəraları”, “Maskalı qəhrəmanlar”, “Köməyə tələsən itlər”, “Jet və onun dostları”, “Super qanadlar” və çoxsaylı animasiya filmləri uşaqlar tərəfindən maraqla izlənilir. Kanalın gündəlik yayımında cizgi filmləri ilə yanaşı, müxtəlif uşaq proqramları da yer alır. “Çərpələng”, “Mərcangildə”, “Hava necə olacaq”, “Canın sağ olsun”, “Uşaq saatı”, “Bizi tanıyın”, “Filmfakt” proqramları da tamaşaçılar tərəfindən sevilərək izlənilir. Bunu biz həm reytinqlərdə, həm də tamaşaçıların bizə ünvanladlıqları müsbət geridönüş ismarışlarından da görürük. Yayımlanan verilişlər zorakılıq və mənfi nümunələr yarada biləcək davranışlar olmadan təqdim edilir. Kanal 24 saat yayımlanır, buradakı verilişlər milli adət-ənənələrə söykənir. Televiziyanın efirində uşaq psixologiyasına müsbət təsir göstərən verilişlərə üstünlük verilir. Xarici dildə olan cizgi və animasiya filmləri ana dilimizə tərcümə olunaraq azyaşlı izləyicilərə təqdim edilir. Bu say gündəlik proqrama uyğun dəyişə bilər. Gün ərzində ortalama 20-22 (təkrarları ilə birlikdə 40-dək) cizgi filmi yayımlanır”.
2022-ci ildə heç bir Azərbaycan animasiya filmi tanınmış beynəlxalq animasiya festivalında iştirak etməyib
“ARB Günəş”in yerli istehsalla bağlı təkliflərinə gəlincə, şirkətdən bildirilib ki, maliyyə problemləri bu yöndə addımlara ciddi maneə yaradır:
“Animasiya filmlərinin istehsalı olduqca bahalıdır. Peşəkar səviyyədə bir animasiya filmini ərsəyə gətirmək üçün kifayət qədər ciddi məbləğ tələb olunur. “ARB Günəş” uşaq kanalı olaraq, yerli animasiya filmlərinin istehsalının daha çox olmasını arzulayırıq. Amma təəssüf ki, bu gün yerli cizgi filmlərinin istehsalı demək olar ki yox səviyyədədir. Biz yayımçı olaraq yerli cizgi filmlərini yayımlamaqda maraqlıyıq, lakin bu sahədə ciddi çatışmazlıqlar hələ də qalmaqdadır. Hazırda “ARB Günəş”in tələb olunan məbləği qarşılayacaq imkanları yoxdur. Tematik kanal olduğu üçün reklam gəlirləri digər kanallara nisbətən azdır. Reklamdan başqa gəlir mənbəyimiz olmadığı üçün yerli cizgi filmlərinin istehsalını sifariş verə bilmirik. Ancaq bir daha qeyd edirik ki, əgər yerli cizgi filmləri istehsal olunarsa, biz onları məmnuniyyətlə yayımlamağa hazırıq”.
Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” Kinostudiyasının keçmiş direktoru, rejissor Fariz Əhmədov ”Report”a bildirib ki, ölkədə studiyaların sayı olduqca azdır: “Təəssüf ki, animasiya kinosu ölkəmizdə yox vəziyyətindədir. Əslində, son 2 ildə ciddi kino istehsalı tam şəkildə dayanıb. Studiyaların sayına gəldikdə, Mədəniyyət Nazirliyinin “Azanfilm” studiyası 3 ildən artıqdır ki fəaliyyətsiz bir durumdadır. Müstəqil studiya olan “Birlik” studiyasında da hazırda heç bir istehsal yoxdur.
Azərbaycan Animasiya Assosiasiyasından isə “Report”a bildirilib ki, 2022-ci ildə ölkədə istehsal olunan filmlərin sayı çox az olub və cəmi 2-3 peşəkar animasiya filminin adını çəkmək olar.
“Peşəkar filmin göstəricisi həm də onun festival həyatıdır. Əfsuslar olsun ki, 2022-ci ildə heç bir Azərbaycan animasiya filmi tanınmış beynəlxalq animasiya festivalında iştirak etməyib. Bu fakt onu göstərir ki, milli filmlərin keyfiyyəti beynəlxalq səviyyəyə cavab vermir”, – qurumdan qeyd olunub.
Cizgi filmlərinin uşaqlarda yaratdığı təsirlər
Qeyd edək ki, Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi (STM) cizgi filmləri ilə bağlı əhali arasında sorğu keçirib. Bununla bağlı STM-in Mətbuat Xidmətinin rəhbəri Əziz Əlibəyli ”Report”un sorğusuna cavab olaraq bildirib ki, ölkədə uşaqlar üçün çəkilən cizgi filmi sektorunda vəziyyət yaxşı deyil.
“STM “cizgi filminə baxmağa məhdudiyyət qoyulurmu”, “uşaqlar cizgi filminə neçə saat baxmalıdır” sualları əsasında sorğu keçirib. Çünki uşaqların cizgi filmi seçimi vaxta görə müəyyən olunmalıdır. Uşaqların ən çox baxdığı cizgi filmləri sırasına “Niloya”, “Maşa və ayı”, “Rafadan Tayfa, “Donuz pik”, “Tom və Ceri”, “Qoyunlar”, “Ben 10” idi. Həmçinin, sorğu əsasında müəyyən edilib ki, uşaqlar cizgi filmlərinə ən çox telefon və planşetlərdə baxırlar. Cizgi filmlərinin uşaqlarda yaratdığı təsirlər var. Buraya əxlaqi-tərbiyəvi, səlis nitq, komanda ilə işləmək bacarığı, aqressiyanın artması, zövq formalaşması, yaradıcılıq və ya əskinə, kommunikasiya və sağlamlıq kimi məsələlər daxildir”, – qurum rəsmisi qeyd edib.
Ə.Əlibəyli həmçinin vurğulayıb ki, cizgi filmləri uşaqlara sosial rollar aşılayır. Bu rollar körpələrə cizgi film qəhrəmanları obrazını, özünü onun yerinə qoymağı təlqin edir: “Bu gün cizgi filmi sektoru, bu sahədə olan dublyajlar, əslində, bərbaddır, dünya standartlarından qat-qat aşağıdır. Xüsusilə, qeyd etmək lazımdır ki, Vətən müharibəsindən sonra yerli film sənayesi kimi, uşaq film sənayesi də adekvat deyil. Çox ləng iş gedir. Bu qədər qəhrəmanlıq hekayələri var, lakin öz qəhrəman obrazımızı hələ yaratmamışıq”.
Psixoloq Raciyə Xudaverdiyeva ”Report”a açıqlamasında deyib ki, cizgi filminə baxmaq uşaqların təxəyyülünü və yaradıcılığını inkişaf etdirməyə kömək edir.
“Uşaqlar müəyyən cizgi filmlərindən ilhamlanaraq yeni ideyalar irəli sürə və cizgi filmləri əsasında yeni hekayələr yarada bilirlər. Cizgi filmi həm də uşaqların nitqinin inkişafına kömək edir. Həmçinin, cizgi filmləri sayəsində uşaqlar müxtəlif dillərlə tanış ola bilir və bununla onların dil bacarığı inkişaf edir. Cizgi filminin seçimində də diqqətli olmaq lazımdır. Valideynlər orada olan müsbət və mənfi personajlar, baş verən hadisələr barədə uşaqlara düzgün istiqamət verməlidirlər. Hansısa bir personajın qeyri-müəyyən davranışı, onda olan zorakılıq əlamətləri, aqressiyalar uşaq psixikasına çox mənfi təsir göstərir. Biz məktəblərdə uşağın birinci sinfə gəldiyi zaman aqressiv davranışlarını görürük. Valideyndən soruşuruq ki, bəlkə, siz onunla kobud rəftar edirsiniz? Deyir, xeyr! Onun baxdığı bir cizgi filmi var, bunu oradan götürüb. Ona görə də məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlar üçün doğru cizgi filmləri seçsək, onlara doğru dost, sevgi, bərabərlik, paylaşmaq kimi müsbət şeyləri öyrədə bilərik”, – psixoloq qeyd edib.
Problem ortadadır, çıxış yolu nədir?
Animasiya rejissoru Elçin Hami Axundov ”Report”a bildirib ki, Azərbaycanda cizgi filmi sektorunun zəif olmasının əsas səbəbi bu sahədəki mütəxəssis qıtlığı ilə bağlıdır.
Rejissor problemdən çıxış yolunu da göstərib: “Bu sahəyə olan marağın ölməsini araşdırmaq lazımdır. Animasiya filmlərinin zəif olmasının əsas səbəblərindən biri Mədəniyyət Nazirliyinin bu sahəyə yetərincə diqqət ayırmamasıdır. 2002-ci ildən “Azkinovideo” İstehsalat Birliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyinə verildi. Əgər sovetlər dövründə biz ildə 10 dəqiqəlik 8-9 film çəkirdiksə, bu qurum Mədəniyyət Nazirliyinə keçdikdən sonra ildə 1 film çəkirdik. Mütəxəssislər də dağılıb getdilər. Animator və rejissorlar başqa peşələrə yönəldilər. Mən “Azkinovideo”nun direktoru olanda Mədəniyyət Nazirliyinə müraciət edərək həmişə animator-rəssam kurslarının açılmasını təklif edirdim. Animator-rəssam kurslarında mütəxəssis yetişdirilməli idi. Animasiyanı əsas hərəkətə gətirən animatorlardır. Nazirliyin bundan öncəki rəhbərliyinə bu barədə müraciətlər edirdim, nəticə olmadı”.
Rejissor əlavə edib ki, animasiya filmlərini bərpa etmək üçün ilk növbədə maliyyə dəstəyi olmalıdır. Sonra səlahiyyətli qurumlar – Mədəniyyət, Elm və Təhsil nazirlikləri kurslar açmalıdır. Bu kurslara cavan rəssam və aktyorları cəlb etmək lazımdır ki, ən azından birillik kurslarda mütəxəssis kimi yetişsinlər. Hazırda müəyyən kiçik studiyalar var, lakin oradakılar mütəxəssis deyillər. Nələrsə hazırlanır, amma bununla Azərbaycanda animasiya filmləri inkişaf etməyəcək”.
Dəstək mexanizmlərinin yaradılması üzərində iş aparılır
Mövzu ilə bağlı “Report”un sorğusuna cavab olaraq Audiovizual Şuradan bildirilib ki, hazırkı maliyyə və texniki təminat cizgi filmlərinin istehsalı və yayımı istiqamətində yeniliklər etmək baxımından yetərsizdir.
“Media haqqında” Qanunun 5.4-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında media sahəsində fəaliyyət yaradıcılıq və redaksiya müstəqilliyi əsasında həyata keçirilir. Sorğunuzda qeyd etdiyiniz ümumölkə yerüstü televiziya yayımçıları da öz proqram cədvəllərini və məzmununu müəyyən etməkdə sərbəstdirlər və bu məsələyə Şuranın müdaxilə etmək səlahiyyəti yoxdur. Şura həmin yayımçıların proqramlarının monitorinqini keçirir, müvafiq arayış və təhlillər hazırlayır. Dekabrda yayımlanan statistik məlumat yalnız ümumölkə yerüstü televiziya yayımçılarını əhatə edir. Bildirməliyik ki, “ARB Günəş” televiziya kanalı regional və peyk yayımında olduğundan statistikaya daxil edilməyib, amma həmin kanal hazırda uşaq proqramları və cizgi filmləri yayımı üzrə ixtisaslaşan yeganə tematik kanaldır. Ümumölkə yerüstü televiziya kanallarında (açıq yayım) cizgi filmlərinin yayımlanmasına gəlincə, burada İTV kanalını xüsusi qeyd etmək istərdik. Belə ki, son illər ərzində həmin kanal bir sıra xarici cizgi filmlərinin lisenziyalı və dublyaj olunmuş yayımını həyata keçirir”, – Şuradan vurğulanıb.
Qurumdan, həmçinin əlavə edilib ki, milli cizgi filmlərinin istehsalı çox ciddi və əhəmiyyətli məsələdir: “Araşdırmalara görə, bunun hazırda yalnız televiziya yayımçılarından asılı məsələ olmayıb, böyük texniki və maliyyə resursları tələb edən bir istiqamət olduğunu bildirmək istərdik. Qeyd olunmalıdır ki, cizgi filmlərinin istehsalı bir sıra ölkələrdə mütəmadi qaydada dövlətin birbaşa maliyyə dəstəyi ayırdığı sahələrdən biridir. Özəl yayımçıların hazırkı maliyyə və texniki təminatı cizgi filmlərinin istehsalı istiqamətində yeniliklər etmək baxımından yetərsiz olduğundan statistikada da ona uyğun nəticələr yer alır. Məsələ Şuranın da diqqət mərkəzindədir və Azərbaycan milli məzmununun bir hissəsi kimi, cizgi filmlərinin də istehsalını stimullaşdırmaq və bu sahədə zəruri dəstək mexanizmlərinin yaradılması ilə bağlı təkliflərin verilməsi üzərində iş aparılır”.
Cavabdeh qurum: Dünyaya inteqrasiya ilə bağlı müvafiq işlər görülüb
Mədəniyyət Nazirliyindən isə “Report”a bildirib ki, ölkədə animasiya sahəsinin inkişafı və dünyaya inteqrasiyası ilə bağlı müvafiq işlər görülüb.
“Kifayət qədər böyük zaman və maliyyə tələb edən animasiya filmlərinin istehsalı ilə bağlı bildiririk ki, 2023-cü ildə dövlət sifarişi ilə “Azanfilm” studiyasında “Oğurlanmış Bahar” animasiya filminin istehsalı başa çatdırılıb. Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən elan olunmuş “Böyük Qayıdış” qısametrajlı bədii, sənədli və animasiya film layihələri müsabiqəsi çərçivəsində nazirliyin dəstəyi ilə “OB FILM” tərəfindən istehsal olunmuş “Tarix” animasiya filmi 2023-cü il ərzində Portuqaliyada keçirilən 47-ci “CINANIMA + Festival lnternacional de Cinema de Animação” Festivalında, Hindistanda 19-cu “Aakruti-My Creation International Film Festival”da (Quarter-Finalist), Filippində “Batangas Balisong Film Festival”da (Nominant), Xorvatiyada 14-cü “VAFI & RAFI – International Children and Youth Animation Film Festival”da, Qazaxıstanda 3-cü “Altın Saka” Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalında (Qalib), İtaliyada 3-cü “Festival del Cinema di Cefalu” Festivalında (Nominant) və Misirdə 14-cü “Cairo International Animation Forum”da iştirak edərək ölkəmizi təmsil edib”, – nazirlikdən vurğulanıb.
Qeyd edilib ki, Mədəniyyət Nazirliyi və Azərbaycan Respublikası Kino Agentliyinin dəstəyi, Azərbaycan Animasiya Assosiasiyasının təşkilatçılığı ilə ötən il sentyabrın 6-dan 10-dək Nizami Kino Mərkəzində 6-cı ANİMAFİLM Beynəlxalq Animasiya Festivalı keçirilib. Festivalda beş gün ərzində uşaqlar və böyüklər üçün dünyanın müxtəlif ölkələrində çəkilmiş 64 müxtəlif animasiya filmi nümayiş etdirilib. Həmçinin, Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi, Azərbaycan Respublikası Kino Agentliyi (ARKA) və Azərbaycan Animasiya Assosiasiyasının təşkilatçılığı ilə oktyabrın 8-dən başlayaraq 8 həftəlik “Animatorların İnkişafı” proqramı həyata keçirilib. Yerli animasiya sahəsində kreativ və peşəkar animatorları beynəlxalq səviyyədə tanıtmaq və Azərbaycan animasiya sektorunun inkişafına dəstək olmaq məqsədilə təşkil olunan proqram çərçivəsində xarici mütəxəssislərin iştirakı həyata keçirilib.
Nazirlikdən 2024-cü ildə animasiya sahəsinin inkişafı ilə əlaqədar işlərin davam və inkişaf etdirilməsi, o cümlədən animasiya sahəsindəki özəl şirkətlər üçün animasiya film layihələri ilə bağlı müsabiqənin keçirilməsi, qalib layihələrin dəstəklənməsinin nəzərdə tutulduğu da bildirilib.
Bu sektorla bağlı müvafiq qurumların və mütəxəssis rəylərini nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəldik ki, Azərbaycanda yerli cizgi filmi sektoruna yetərincə diqqət ayrılmır. Nəticədə gələcəyimiz olan uşaqlar dublyajla təqdim olunan xarici cizgi filmlərinə baxmaqla yad təsirlərə məruz qalır, milli baxış və dünyagörüşünün formalaşmasından uzaq düşür. Odur ki, həm dövlət, həm də özəl sektor zaman itirmədən bu sahəyə ciddi maraq göstərməlidir.