Vaxtilə Sumqayıtın salınmasında çalışmış bu əsirlər, talehin sərt sınaqlarına sinə gərmiş, torpağa əbədi qovuşmuşlar. Onların həyat hekayəsi Sumqayıtın küçələrinə, binalarına hopub, şəhərin unudulmaz yaddaşına çevrilib.
Bu əsir məzarlığının son sakini 1949-cu ildə torpağa tapşırılıb. İllər keçsə də, zamanın tozu bu məzarların üzərindən silinmir. Almaniyanın rəsmi nümayəndələri hər il bu unudulmaz məkanı ziyarət edir, tarixdə qalmış izləri hörmət və ehtiramla yad edirlər. Müharibə illərində hərbi əsir əməyi Azərbaycanda geniş yayılmasa da, savaşın bitməsindən sonra bu insanlara ağır yük düşdü. Vətənlərindən min kilometrlərlə uzaqda, qəlblərində həsrət daşıyan bu əsirlər, məhv edilmiş zavodların, bəndlərin, dəmir yollarının, limanların bərpasında çalışdılar. Dağlarda, əlçatmaz yerlərdə yol çəkdilər, faydalı qazıntılar çıxardılar. Hər bir daş, hər bir taxta parçası onların alın təri ilə yoğruldu.
Alman mənbələri göstərir ki, sovet əsirliyində təxminən 3,15 milyon Vermaxt əsgəri olub və onlardan 1,1-1,3 milyonu geri qayıda bilməyib. Sovet mənbələri isə bu rəqəmi daha az göstərir: 2 milyon 389 min 560 hərbi əsir, onlardan 356 min 678-i əsirlikdə dünyasını dəyişib.
Sumqayıt şəhər Bələdiyyəsinin üzvü Akif Kərimov Musavat.com-un əməkdaşı ilə söhbəti zamanı bildirib ki, şəxsən məzarlıqda uyuyan əsirlərin şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi və xatirələrinin bərpası prosesində iştirak edib: “Alman əsirlərin Sumqayıtın İnşaatçılar qəsəbəsində düşərgəsi var idi. Əsirlər şəhərdə yaşayış binalarının, Cəfər Cabbarlı adına Mədəniyyət Sarayının, iaşə kombinatlarının tikintisində işlədilirdilər. Sumqayıtda olan əsirlərin hamısı öz əcəlləri ilə vəfat edib. Dəfn olunduqları məzarlıq isə həmişə baxımlı olub, dövlət vəsait ayırıb. 1991-ci ildə İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini işləyəndə almanların rəsmi şəxslərini məzarlığa aparanda səliqə-sahmana çox təəccüblənmişdilər. Orada 311-nəfərin siyahısı göstərilir, amma 310 məzarlıq var. Çünki soyuq o qədər güclü olub ki, torpağı qaza bilməyib iki nəfəri bir qəbirdə basdırıblar”.
1990-cı ilin oktyabr ayında Akif Kərimov nümayəndə heyətin tərkibində Biberax-ander-Rissdə (keçmiş AFR) keçirilən tərəfdaş şəhərlərin konfransında iştirak edib.
“Bizi İkinci Dünya Müharibəsi iştirakçılarının məzarlığının açılışına həsr olunmuş tədbirə dəvət etmişdilər. Mənə maraqlı gəlmişdi. Düşündüm, yəqin, Sumqayıtda dəfn olunmuş hərbi əsirləri qohumları illərlə axtarıb. Ona görə arxivlərin bərpası ilə məşğul olub, insanların axtarışlarını bir qədər asanlaşdırmağa qərar verdim.
Dəfn olunmuş hərbi əsirlərin adlarının olduğu siyahını axtardım və o, Krasnoyarsk arxivindən çıxdı. Çox böyük bir əziyyətlə gətirdik. Kağızlar uzun müddət arxivlərdə qalıb elə köhnəlmişdi ki, artıq çürüyürdü, mürəkkəb bir çox yerlərdə rəngini itirmişdi, qatlanmış yerlərində isə hərfləri oxumaq olmurdu. Çox ehtiyatla işlədirdik. Nəyi oxuya bilirdiksə yazırdıq, sonra alman dili mütəxəssisləri ilə adları dəqiqləşdirməyə çalışırdıq. Çox uzun və yorucu iş idi. Bu yolla siyahını bərpa etdik və o vaxtkı icra başçısının imzası ilə prezident aparatına göndərdik. Ulu Öndər Heydər Əliyev görülən işə görə bizə təşəkkür etdi. Beləliklə, dəfn olunmuş hərbi əsirlərin adlarından ibarət siyahı Almaniya hökumətinə göndərildi. Siyahı əsasında 16 nəfər öz yaxının məzarını tapdı.
Bundan sonra əsirlərin yaxınları, İkinci dünya Müharibəsində həlak olmuş alman hərbçilərinin məzarlarının qorunması cəmiyyəti mənimlə məktublaşırdılar. Biz də onlardan xahiş edirdik ki, Almaniyada dəfn olunan əsirlərimiz haqqında məlumatları ötürsünlər. Çox çətin, yorucu iş idi. Bu işləri biz başladıq, amma təəssüflər olsun ki, davamı olmadı. Çünki alman fondu bizə bildirdi ki, Kursk döyüşündə həlak olan 10 minə yaxın insanın məzarlığı bərpa olunur və pul ora yönəldilir. Ona görə də o layihəni bitirməmiş, bizim layihəni davam etmək mümkün deyil.
Mənim Sumqayıtda əsirlikdə olmuş almanlarla görüşüm oldu. Onların da şəhərimizə gəlmək arzusu var idi. Lakin o da reallaşmadı. Almaniya tərəfi bildirdi ki, biletlərin alınmasında maliyyə çətinlikləri var. Avstriyadan olan əsirlər isə 1991-ci ilin oktyabr ayında gələ bildilər. Onlarla görüşdüm, çox yaşlı kişilər idilər. Azərbaycanlılardan razılıq edirdilər. SSRİ-də əsirlikdə olanların əksəriyyəti deyirdi ki, kim Qafqazda əsirlikdə idisə, onların sağ qalma ehtimalı böyük idi. Deyirdilər ki, biz bu torpağa silahla gəlmişdik, ölüm gətirmişdik, insanların yaxınlarını öldümüşdük, amma onlar bizə çörək verirdilər. Sumqayıtdakı əsirlərin bir hissəsi Bakıda Hökumət Evinin tikintisində iştirak edib.
Almanların belə bir adəti var: Noyabr ayının axrıncı bazar günü Almaniyada müharibələrdə həlak olmuş hərbçilərin anım günü keçirilir. Almaniyanın Azərbaycandakı səfirliyinin əməkdaşları, alman şirkətlərinin nümayəndələri hər il noyabrın son bazar günü Sumqayıta gəlirlər, əklil qoyurlar.
Məzarlığın ilk məzarı 1945-ci ildə qazılıb, 1949-cu ildə isə düşərgə fəaliyyətini dayandırdığına görə, ondan sonra dəfn olmayıb”.